10. Wat houdt ons tegen?
In het vorige hoofdstuk hebben we gezien hoe de vorige regeringen het er mooi bij hebben laten zitten. Hun plicht hebben verzaakt burgers te beschermen. Maar hoe zit het met onszelf? Waarom laten we dit allemaal gebeuren?
Als de druk van onderop maar groot genoeg was geweest, dan had de politiek wel moeten reageren. Dat kunnen we zien in Duitsland en Denemarken. De Energiewende is er voornamelijk gekomen door druk van onderaf. Burgers namen op grote schaal initiatieven om zelf duurzame energie op te wekken. De autoriteiten waren aanvankelijk terughoudend, maar gingen later mee.
In Nederland is dit niet gebeurd. Terwijl een groot deel van de bevolking klimaatverandering wel als een probleem ziet. Als ik daar een verklaring voor moet geven, dan moet ik eigenlijk eerst naar mezelf kijken. In ‘Mijn verhaal’ vindt u een analyse/bekentenis waarom ik zelf klimaatverandering lange tijd heb verdrongen. Een deel van de verklaring heeft te maken met psychologie. Dat de media het er niet over hadden heeft natuurlijk ook niet geholpen.
In dit hoofdstuk ligt de nadruk op twee redenen waarom mensen zouden kunnen rechtvaardigen het op zijn beloop te laten. Ten eerste dat andere problemen prioriteit hebben. Ten tweede dat het toch niet zou helpen.
Er gebeurt al heel veel
Eerst een relativerende opmerking. Er gebeurt in Nederland toch wel vrij veel. Een kleine maar actieve groep burgers is enthousiast bezig de nieuwe duurzame mogelijkheden toe te passen in het eigen huis, straat, wijk of gemeente. Bezig zijn met al deze fascinerende technologische ontwikkelingen kan het verder loodzware thema klimaat weer leuk maken voor een hoop mensen. Natuurlijk is dit niet voor iedereen financieel weggelegd. Het maakt bijvoorbeeld nogal wat uit of je huiseigenaar bent of huurt. Daarnaast zijn er ook nogal wat projecten die verzanden in regelgeving of bureaucratische rompslomp.
Nederland is één van de belangrijkste kennis en innovatiecentra in de wereld. Zonnepanelen die nu in China worden geproduceerd zijn in Nederland ontworpen. Zo zijn er meer voorbeelden te noemen. Zoals de ontwikkeling van 'blauwe energie'. Enorm veel mogelijkheden biedt ook de ‘biobased chemie’ – voor producten uit de chemische industrie die nu op basis van olie worden gemaakt bestaan alternatieven op basis van biomassa. Een gouden kans voor een land met veel chemische industrie en een sterke agrarische sector. Nederland heeft zonder meer de expertise en infrastructuur in huis om op het gebied van duurzame technologie een leidende rol te spelen. Zeker als er meer beleid zou komen om de marktintroductie van veelbelovende technologieën te vergemakkelijken.
Waar we ons wel druk over maken
Al deze belangstelling heeft zich tot nu toe niet heeft geuit in meer druk op de politiek om het belabberde klimaatbeleid aan te scherpen. Hoe komt dit? Laten we de politiek links liggen omdat er de afgelopen decennia totaal geïndividualiseerd zijn geraakt? Als je het mij vraagt is er nog heel wat maatschappelijke betrokkenheid over in Nederland. Heel veel mensen zetten zich in met vrijwilligerswerk .
De politieke betrokkenheid is de afgelopen decennia wel afgenomen. En het politieke debat werd het afgelopen decennium natuurlijk gedomineerd door één thema: integratie en islam. Wat is daar de afgelopen jaren een opwinding over geweest! Het is ongelofelijk hoeveel emotionele energie er is verspeeld in oeverloze bleven steken in wederzijdse beschuldigingen en gekwetsheid. Hoezo geen maatschappelijke belangstelling?
Volgens sommigen is dit allemaal het gevolg van een rechts complot om de aandacht af te leiden van de echte problemen. Dat weet ik niet. In ieder geval werden andere problemen er behoorlijk door overschaduwd. Het valt niet mee om je bij voortduring over meerdere dingen druk te maken.
Naast dit ‘rechtse’ hoofdthema was er, secundair, een links thema dat heel veel aandacht opslokte - hoe alles in onze maatschappij steeds meer om geld lijkt te draaien. Overal waren er reorganisaties, op het oog bedoeld om de efficiency en de winstgevendheid te vergroten. In de praktijk leek het voornaamste effect dat een groep managers en bureaucraten steeds meer macht kreeg, alles steeds ingewikkelder werd gemaakt en vakkundig personeel steeds minder vrijheid kreeg om hun werk te doen volgens hun eigen kwalitatieve maatstaven en professionele ethiek. In het onderwijs en de gezondheidszorg kunnen veel mensen daarover meepraten. Niet-materiële waarden zoals goed onderwijs leggen het steeds vaker af tegen becijferbare doelen zoals slagingspercentages. Personeel wordt wegbezuinigd zodat het overgebleven personeel zijn werk niet meer goed kan doen en in de stress raakt.
Ieder jaar worden er kleine beetjes van het sociale vangnet wegbezuinigd. Arbeidsintensieve zaken die werkelijk van belang zijn voor menselijk welzijn, zoals gezondheidszorg, worden steeds duurder (volgens peilingen maken mensen zich het meest zorgen over de gezondheidszorg). Luxe massaproducten die heel veel energie en grondstoffen verslinden worden alsmaar goedkoper. Ondanks het feit dat er volgens de cijfers nog steeds 'economische groei' plaatsvindt stijgt het gevoel van welzijn al sinds de jaren 70 niet meer. En het leven wordt er zeker niet gemakkelijker op. Zeker niet voor de lage inkomensgroepen. Er is een groeiende tweedeling tussen mensen die werk, inkomen en sociale contacten in overvloed hebben en een steeds grotere groep die geen van drieën heeft. Door de toegenomen werkdruk neemt de stress toe en mensen raken meer op zichzelf gericht. De sfeer in de samenleving wordt geïrriteerder.
Klimaat heeft hier wel degelijk mee te maken!
Aan deze lijst problemen kan nog wel het één en ander worden toegevoegd: een financieel systeem dat in elkaar zou kunnen storten, aanslagen op de democratie, autoritaire leiders, feitenvrij nieuws. De wereld maakt een poly-crisis mee. Begrijpelijk dat veel mensen klimaat er niet bij kunnen hebben. Terwijl rechts volledig geobsedeerd lijkt door immigratie en terrorisme, heeft ook links de neiging klimaat te zien als een vijfde of zesde rangs probleem.
Toch is er een rechtstreeks verband tussen het klimaatprobleem en de crisis zoals links die ziet - het feit dat we met zijn allen (personen, bedrijven, overheden en instituties) in dezelfde tredmolen zitten van gerichtheid op korte termijn belang. Vaak niet, of niet geheel vrijwillig. Dat is rechtstreeks het gevolg van de neoliberale hervorming van ons economisch-politieke systeem in de afgelopen decennia.
We zijn als samenleving voor een groot deel de macht kwijtgeraakt aan de economie. Bijvoorbeeld de macht om te bepalen welke kant het op moet met het energiesysteem. Of welke sectoren van de economie mogen groeien en welke moeten krimpen. In Europa was dit tot nu toe nog minder erg dan elders in de wereld. Dit kan veranderen wanneer CETA er doorheen komt.
Als gevolg hiervan breekt alternatieve energie minder snel door dan zou kunnen. We blijven vastzitten aan een systeem van verspillende productie van wegwerpproducten. Als we een aanpak van het klimaatprobleem afdwingen die ingaat tegen de vrije markt dogma’s, dan pakken we als samenleving een stuk van de macht terug op ‘de economie’. Dit kan hervormingen op andere gebieden ook vergemakkelijken.
Laten we de meeste kwetsbare mensen niet vergeten...
Klimaat heeft ook alles te maken met het ‘rechtse’ thema immigratie. De gevolgen van klimaatverandering worden als eerste gevoeld in ontwikkelingslanden. In een rijke staat als Californië kunnen de gevolgen van ernstige droogte nog redelijk worden opgevangen. In Afrika leidt dit gelijk tot honger en ondervoeding. Natuurlijk gaat dit erger worden naarmate de klimaatontwrichting doorzet. Dat betekent nog meer vluchtelingen in Europa. Tenzij we een muur gaan bouwen. Ik hoop dat we een menselijker oplossing zullen kiezen.
Voor mensen in ontwikkelingslanden komt de ellende van klimaatverandering bovenop alle problemen die ze toch al hadden. De neoliberale hervormingen hebben hier gevolgen gehad die we ons in Europa niet eens kunnen voorstellen. Lokale economieën raken totaal ontwricht doordat de markt overspoeld wordt met goedkope geïmporteerde producten. Privatiseringen maken essentiële goederen (zoals drinkwater) plotseling onbetaalbaar voor grote delen van de bevolking. Boeren worden massaal van hun land gejaagd om plaats te maken voor industriële landbouwprojecten. De term ‘climate justice’ is uitgevonden om duidelijk te maken dat ontwikkelde landen de enorme schade die ze hebben aangericht zouden moeten compenseren. Bijvoorbeeld door ontwikkelingslanden te helpen over te schakelen op schone energie en de gevolgen van klimaatverandering op te vangen. Het is geen optie landen te helpen met hun ontwikkeling (of de belemmeringen hiervoor weg te nemen) zonder aan het klimaat te denken. Dat is dweilen met de kraan open.
Als we de wereld willen ‘verbeteren’, dan zullen we haar natuurlijk allereerst moeten redden. Klimaatverandering kan op zichzelf een ongekende catastrofe veroorzaken, los van de relatie met andere problemen. Daarnaast verergert het nu al de ellende van armoede en ongelijkheid. Wanneer we politieke oplossingen bepleiten die klimaatverandering werkelijk kunnen oplossen, dan doorbreken we daarmee tegelijkertijd de dictatuur van de vrije markt.
We komen er niet zonder de politiek
Veel mensen vrezen de gevolgen van klimaatverandering, maar geloven dat het totaal zinloos is daar iets tegen te ondernemen. In zekere zin hebben ze daarin nog gelijk ook. Vaak wordt ten onrechte gesuggereerd dat het allemaal op te lossen valt als we maar groen gaan consumeren. Deze benadering past uitstekend bij een moderne ideologie van zelfredzaamheid. Alles wat misgaat is in hoofdzaak de verantwoordelijkheid van het individu. Naar de structuur van de maatschappij en de economie wordt niet gekeken.
Het is duidelijk dat dit niet werkt. Alleen in theorie kun je je voorstellen dat de consument het grootste deel van de emissies zou kunnen wegnemen door de juiste groene keuzes te maken. In de praktijk blijkt slechts een paar procent van de mensen bereid tot vrijwillige gedragsverandering.
Hier wreekt zich het eerder genoemde sociale dilemma. Het is volkomen duidelijk dat onze eigen bijdrage, hoewel niet verwaarloosbaar, belachelijk klein is. Velen redeneren dat het toch geen zin heeft zichzelf van alles te ontzeggen wanneer niet iedereen meedoet. Het is dus evident dat we de politiek nodig hebben. Enerzijds om groene energie, energiebesparing en recycling mogelijk te maken en te maximaliseren. Daarnaast ook om waar nodig een grens te stellen aan ongebreidelde consumptie.
De politiek gaat niet in beweging komen zonder sterke maatschappelijke druk. Het is niet voldoende dat een meerderheid van de bevolking gelooft dat het klimaat verandert en dat de mens dit veroorzaakt. Er moet ook een brede overtuiging ontstaan dat we nog maar weinig tijd hebben.
Maar groen consumeren is toch ook wel belangrijk..
Dat betekent niet dat groen consumeren, consuminderen en lokale initiatieven geen belangrijke ondersteunende rol spelen. Waar ze vooral mee helpen is het creëren van een maatschappelijk draagvlak.
Groen consumeren en consuminderen zorgen er in ieder geval voor dat we zelf niet vergeten dat klimaatverandering bestaat. Er is niet iedere dan een demonstratie tegen klimaatverandering. U kunt wel iedere dag naar de biologische winkel. Hoe meer energie u hierin steekt, hoe meer de overtuiging groeit dat het heel belangrijk is. Als het ons dan ook nog lukt ons niet al te schuldig te voelen over de compromissen die we soms sluiten, over de moeite die het kost onze gewoontes te veranderen, misschien gaan we het dan op een gegeven moment nog leuk vinden ook! Dat slaat dan misschien over op de mensen in onze omgeving.
Hoe meer mensen milieubewust proberen te leven, des te meer zullen mensen het gevoel krijgen dat dit het normale gedrag is (behalve mensen die graag in de contramine liggen, die heb je gelukkig altijd). Dit geeft dan weer een signaal af aan bedrijven en de politiek. Op een gegeven moment wordt een kritisch punt bereikt dat zoveel mensen overtuigd raken van de noodzaak van verandering, dat deze onvermijdelijk wordt. Dit is een zaak van de lange adem. Juist in tijden dat een politieke omslag op korte termijn niet haalbaar lijkt, is het van cruciaal belang dat milieubewuste mensen doorgaan met lokale groene initiatieven.
Maar denk je nu echt dat we iets uit kunnen richten?
Hoeveel mensen geloven echt dat de economische belangen het onderspit delven als er maar voldoende burgers in beweging komen? De laatste decennia hebben we juist steeds vaker gezien dat politici minder luisteren naar de burger. In het vorige hoofdstuk hebben we al gezien hoe een goed klimaatbeleid onmogelijk werd gemaakt door de invloed van de energie-intensieve industrie. Dit alles heeft mensen cynisch gemaakt.
Toch hebben we in Nederland in 2015 een plotselinge omslag in het denken over klimaat meegemaakt. Het begon met de uitspraak van de rechter in de klimaatzaak. Hierdoor werden in ieder geval linkse partijen als PvdA en de SP wakker geschud. Opeens was er een politieke meerderheid voor het sluiten van de kolencentrales.
In hetzelfde jaar volgde een encycliek van de paus, een klimaatalarm van het KNMI en de klimaatconferentie van Parijs. Berichten over extreme weersomstandigheden werden steeds talrijker.
Ook de EU doelstellingen zetten Nederland onder druk. Deze schrijven een emissiereductie voor 2020 voor. Terwijl onze uitstoot vorig jaar nog is gestegen. Tegelijkertijd wordt het steeds duidelijker dat de energierevolutie technisch en financieel steeds haalbaarder wordt. Allemaal factoren waar politici toch rekening mee zullen moeten houden. Of ze dat nu leuk vinden of niet.
Hoe sterk politici ook onder druk staan van economische belangen, uiteindelijk is hun grootste angst toch dat ze de verkiezingen zullen verliezen. Wat dat betreft geven de opiniepeilingen hoop. Een meerderheid is ook voorstander van aanscherping van het klimaatbeleid. Alle milieu- en natuurorganisaties samen hebben meer dan 3 miljoen leden.
Nederland staat er om bekend dat er betrekkelijk weinig burgers politiek actief zijn. Dit kan ook een voordeel zijn. Als er een betrekkelijk kleine groep burgers in beweging komt, dan lijkt het al snel alsof er een enorme volksmassa op de been is gekomen. Een voorbeeld hiervan hebben we gezien met de ABP campagne. Meer dan 10.000 mensen zetten hun handtekening onder een petitie die het grootste pensioenfonds van Nederland opriep niet meer in fossiel te investeren. Het haalde gelijk de voorpagina's. Het ABP heeft zijn beleggingsbeleid nu enigszins in de gewenste richting bijgesteld.
Natuurlijk hebben de gevestigde belangen enorm veel mogelijkheden om terug te vechten als er druk vanuit de maatschappij komt. Het is moeilijk de aandacht van het publiek voor lange tijd gevestigd te houden op een milieu-thema. En hoe diep gaat de steun voor klimaatbeleid als er offers worden gevraagd? Toch zijn er genoeg bewijzen dat er wel degelijk successen kunnen worden geboekt. Ook onder politici en zakenlieden zijn er genoeg mensen zijn die zich zorgen maken over de wereld die we aan onze kinderen zullen nalaten.
Maar India gaat toch hoe dan ook meer kolen verstoken?
Soms wordt aangevoerd dat het geen zin heeft als we in ontwikkelde landen onze emissies terugbrengen. Immers, ontwikkelingslanden krijgen dan alleen maar meer ruimte om te vervuilen. De remedie hiervoor is al genoemd; een overdracht van geld en technologie om ontwikkelingslanden te helpen met hun energie-omslag. Wanneer het fonds van 100 miljard per jaar waarover in Parijs gesproken is er komt, dan kost dit Nederland misschien 1 miljard per jaar. Een schijntje op de jaarlijkse begroting.
Zelfs als deze steun er niet komt snijdt de redenering geen hout. Wanneer ontwikkelde landen doorzetten met hun eigen transitie, dan wordt groene energie uiteindelijk zoveel goedkoper dat het ook voor ontwikkelingslanden de meest voordelige optie wordt. Het duurt in dat geval waarschijnlijk wel langer voor ontwikkelingslanden hun emissies gaan terugbrengen – in vergelijking met het scenario waarin we ook nog financiële steun geven. In feite zijn veel ontwikkelingslanden nu al heel druk bezig met de transitie. Ondanks het ontbreken van financiële steun doen zij meer dan van hen verwacht kan worden. De energie-omslag gaat hoe dan ook in heel de wereld doorzetten.
Misschien zijn we te laat, maar het probleem wordt opgelost
Dit is gelijk de grootste paradox in de huidige situatie. Aan de ene kant zijn we misschien te laat. Aan de andere kant gaat het probleem zeker opgelost worden. Vroeg of laat gaan we over op 100% duurzame energie. Al is het alleen maar omdat de fossiele voorraden uitgeput raken. Zelfs Shell verwacht dat de wereld in 2100 hoofdzakelijk op zonne-energie zal draaien. Daarom is het onjuist te stellen dat we niets kunnen doen. Er bestaat al een proces in de goede richting. Iedereen kan iets doen om dit te versnellen.
Tegelijkertijd – de kans dat we al te laat zijn is helaas reëel. Zelfs wanneer we op een gegeven moment volledig zijn overgestapt op duurzame energie en landbouw – misschien moeten we dan alsnog de ergste gevolgen ondergaan van oncontroleerbare klimaatverandering. Ik kan alleen maar zeggen dat de situatie er inderdaad niet best uitziet. Toch zou het volkomen verkeerd zijn het nu maar op te geven. Niet alleen omdat 'te laat' een relatief begrip is. Zelfs als we geen ramp meer kunnen voorkomen, dan kunnen we nog steeds een ergere ramp voorkomen.
Als we de toekomst van onze kinderen al bij voorbaat hebben opgegeven, waarom zouden we ons dan nog druk maken over iets anders? Als we bereid zijn de situatie onder ogen te zien en daarnaar te handelen, misschien doen we dan de inspiratie op in één moeite door het streven naar een betere wereld weer op te pakken. Het minste dat we kunnen doen is een goede intentie ontwikkelen. Dan kunnen we aan het eind van ons leven tenminste zeggen dat we ons best hebben gedaan.